Ναός Απόλλωνα στα Φανά

Τα Φανά ήταν ένας τόπος λατρείας του νησιού με τη μακρόχρονη παράδοση που άρχισε τον 9ο αιώνα π.Χ., συνεχίστηκε με τις λαμπρές φάσεις της αρχαϊκής εποχής, μετατράπηκε σε χριστιανικό κέντρο από τα πρωτοβυζαντινά χρόνια για να καταλήξει σήμερα σ` ένα μικρό εκκλησάκι των Αγίων Θεοδώρων κτισμένο στον ίδιο ακριβώς χώρο, σ` ένα ύψωμα που λίγο απέχει από τον όρμο. Από τον περίφημο ναό του Απόλλωνα που ίσως ονομάστηκε έτσι «από του εκείθεν αναφανήναι τη Λητοί την Δήλον» και ήταν το Δήλιον της Χίου, σήμερα σώζονται ελάχιστα λείψανα. Από την παλαιότερη φάση τη γεωμετρική προέρχονται κομμάτια αγγείων και μικροαντικείμενα και σ` αυτήν πιθανόν ανήκουν δύο μικρά τμήματα κατεστραμμένου τοίχου περιβόλου στη Δυτική πλευρά, κτισμένα από ακανόνιστα κομμάτια ασβεστόλιθου.  Σώθηκαν όμως και μεγαλύτερα τμήματα από τον πρώιμο αρχαϊκό περίβολο, που εντοπίστηκε σε μήκος 74 συνολικά μέτρων και πιθανότατα περιέβαλε καμπυλωτά τον ιερό λοφίσκο. Κτίστηκε τον 6ο π.Χ. αιώνα από ακατέργαστες πέτρες μετρίου μεγέθους με ομαλή μόνο την εξωτερική όψη. Σύγχρονες με τον τοίχο είναι δύο σειρές από σκαλοπάτια πλάτους 1,6 μέτρα σε ένα σημείο της Βόρειας πλευράς για την πρόσβαση στο ιερό.

Η επόμενη φάση είναι μια γενική ανακαίνιση και σε αυτήν ανήκει ο μεγάλος εξωτερικός περίβολος που κτίστηκε στα τέλη του 6ου  π.Χ. αιώνα με ευθείς δόμους από μαρμαροειδείς εγχώριους κυανόφαιους τιτανόλιθους.  Η Δυτική πλευρά, η ορατή από το δρόμο που έφερνε από το λιμάνι, ήταν προσεχτικότερα δουλεμένη. Σε μήκος 50 μέτρων ο τοίχος κάμπτεται στο βόρειο άκρο του σε ορθή γωνία και συνεχίζει βόρεια σε μήκος 53,50 μέτρα, όπου υπάρχει μια προεξοχή (20,6 μέτρα μήκους και 1,8 μέτρα πλάτους) με σειρά σκαλοπατιών στην κάθε άκρη της για την πρόσβαση, όπως και στην προηγούμενη περίοδο. Η βόρεια πλευρά συνεχίζεται άλλα 8, μέτρα και στο Ανατολικό άκρο, ο τοίχος κάμπτεται σε αμβλεία γωνία και προχωράει ανατολικά. Από τον αρχαίο ναό λίγα λείψανα διατηρήθηκαν. Το οικοδομικό υλικό (κυβόλιθοι, κολώνες, διακοσμητικά τμήματα) χρησιμοποιήθηκε στις μεταγενέστερες χριστιανικές εκκλησίες που χτίστηκαν κατ` ευθείαν επάνω του ή διασκορπίστηκε σ πολύ μακρινές αποστάσεις από αυτόν. Στην αρχική του θέση αποκαλύφθηκε μόνο το θεμέλιο της Β.Α (η Ανατολική πλευρά 8,5 μέτρα και η Βόρεια σε 25,70 μέτρα) γωνίας κτισμένο από μεγάλες πλακοειδείς πέτρες κυρίως πύρινες. Διάφορα αρχιτεκτονικά μέλη συγκεντρώθηκαν από διάφορα σημεία αυτής της θέσης αλλά και από τη γύρω περιοχή.

Πιθανόν ο ναός να καταστράφηκε μετά την αποτυχία της Ιωνικής επανάστασης (494 π.Χ) και να ξαναχτίστηκε αργότερα. Ως οικοδομικό υλικό χρησιμοποιήθηκε γκρι – μπλε μάρμαρο από το Λατόμι της Χίου στους τοίχους και λευκό μάρμαρο στις κολώνες και στα διακοσμητικά μέλη της ανωδομής. Οι βάσεις των κιόνων είναι χαρακτηριστικού ασιατικού τύπου και μοιάζουν με τον πρώτο δίπτερο ναός της Ήρας στη Σάμο. Αν και περιορισμένα τα αρχιτεκτονικά στοιχεία δείχνουν ότι ο Ναός του Φαναιού Απόλλωνα ήταν ένας μεγαλοπρεπής ναός, εφάμιλλος των μεγάλων ναών της Ιωνίας. Η Χίος άλλωστε όπως και οι άλλοι Έλληνες της Ανατολής έρχονταν σε άμεση επαφή με τα αρχιτεκτονικά δημιουργήματα των Ασιατικών βασιλείων, που το κύριο χαρακτηριστικό τους ήταν το υπερφυσικό μέγεθος. Οι ανασκαφές στην περιοχή του ιερού, εκτός από τα αρχιτεκτονικά, αποκάλυψαν πολλά σημαντικά ευρήματα: αγγεία, ειδώλια, νομίσματα, μεταλλικά μικροαντικείμενα και κοσμήματα, καθώς και μια σειρά από αιγυπτιακούς σκαραβαίους και αγαλματίδια από φαγεντιανή, που δείχνουν τον πλούτο και την ακτινοβολία του ιερού. chiosonline.gr